El-Cezerî (Arapça yazılışı ile: الجزري)’nin tam adı Ebû’l-‘İzz İsma‘il b. er- Rezzâz El-Cezerî (yine Arapça yazılışı ile: أَبُواَ ْل ِع ِزإ ْسما ِعي ِل ْبنُال ِِّرزازالجزري) olup yabancı literatürde tam ismi, Abū al-'IzIsmā'īl b. al-Razāz al-Jazarī olarak anılmaktadır. Bu çalışmada bundan sonra kısaca “El Cezeri” olarak anılacaktır. 12. ve 13. yy’larda Mezopotamya’da yaşamıştır. Cizre’de doğan El Cezeri bundan yaklaşık 850 yıl önce, elektrik kullanmadan, mekanik parçalar ve su kullanarak çeşitli robotlar ve insan hayatını kolaylaştıran düzenekler yapmış zamanının çok ilerisinde bir bilim insanıdır.

El Cezeri için birçok kaynakta “mühendis”, “mucit” yakıştırması yapılmış olsa da bu yakıştırma eksik kalmaktadır. Nitekim. yapmış olduğu çalışmalarda aynı zamanda akademik bir çizgi izlemektedir. Dolayısıyla bir bilim insanı olarak nitelendirilebilir. Zira kendinden önceki araştırmacıların çalışmalarını incelemiş, kritik etmiş, eksiklerini ve doğru taraflarını not etmiştir. Bunlara ek olarak yapmış olduğu bu akademik/literatür çalışmalar sayesinde kendisinden önceki bilim insanlarının çalışmalarını geliştirmiştir.

Ortadoğu’da Yukarı Mezopotamya bölgesinde yaşamış olan El Cezeri’yi bölge insanından önce Avrupalılar tanımış ve kendisi hakkında araştırmalar yapmıştır. Yakın tarihte El Cezeri’yi ilk anlatan Prof. Elihard Wiedamann (1852-1928) olmuştur. Wiedamann, araçları bazı teknik resimler çizerek de anlatmıştır. El Cezeri hakkında en kapsamlı çalışmayı ve kitabının İngilizce çevirisini yapan Donald R. Hill, “The Book of Knowledge of Ingenious Mechanical Devices” adlı kitabıyla (1974) El Cezeri’nin eserlerinin daha geniş kitlelerce anlaşılmasını sağlamış ve El Cezeri’nin robotik ve sibernetiğin öncüsü olduğunu günümüz insanlarına göstermiştir. Donald R. Hill bu yayınından sonra 1976’da kitapta anlatılan su saatlerinden birini yapmış ve Londra Bilim Müzesinde sergiletmiştir. El Cezeri daha sonraki süreçte ülkemizde de tanınmaya başlanmış ve hakkında çalışmalar yapılmıştır.

Ülkemizde El Cezeri ile ilgili ilk çalışmayı yapan ünlü tarihçi İbrahim Hakkı Konyalı (1896-1984) önce 1951 yılında “Tarih Hazinesi” dergisinde daha sonra da 1972 yılında “Kara Amid” dergisinde El Cezeri’den bahsetmiştir. Geçen zaman zarfında El Cezeri hakkında makaleler yayınlanmış olsa da kendisi hakkındaki bilgiler hep tekrar niteliğinde olmuştur.

Aslında El Cezeri’nin varlığını bilmemizi sağlayan zamanının Diyarbekir Sultanı el-Salîh Nasîrüddîn Ebu'l Feth Mahmûd bin Muhammed bin Karaaslan, bin Davûd ibn Sukmân bin Artuk olmuştur. El Cezeri kendi yazdığı “El-Câmi’ Beyne'l- ‘İlmVe'l-Amel En-Nâfi’ Fi Es-Sınaâ’ti'ül-Hiyel” adlı kitabın yazımını sultanın emriyle olduğunu kitabın giriş bölümünde kendisi bahsetmiştir. Zamanının Diyarbekir Sultanı sayesinde böyle büyük bir bilim adamını tanıma şansı doğmuştur.

El Cezeri’nin doğum ve ölüm yılları hakkında ihtilaflı bilgiler mevcuttur. Çoğunlukla kabul gören iki tarihten biri, El Cezerî’nin 1136-1206 yılları arasında, ikincisi ise 1153-1233 yılları arasında yaşamış olduğudur. Araştırmacı yazar Yaşin (2006)’e göre El Cezeri, Zengi Beyi Ebul Kasım Mahmud Sencerşah (1162-1170) döneminde Cizre Ulu Camii kapısı ile kapı tokmakları olan ejderleri yapmıştır (TDV Ansiklopedisine göre bu tarih 555/1160’tır). Yine Yaşin, El Cezeri’nin doğumunu 1153 olarak ifade etmiştir. Aynı şekilde Korkutata ve Toprak (2013)’a göre de doğum tarihi 1153’tür. Buna göre El Cezeri, Cizre Ulu Camii kapısını ve tokmağını en erken 7 yaşında en geç 17 yaşında yapmış olduğu anlaşılmaktadır (Eke, 2016). Doğum tarihi ile ilgili bir kabul yapılacaksa bunun 1136 olması, bu görevleri üstlenebilmesi için yaş bakımından daha makuldür.

Kültür Bakanlığının 1990’da yayınladığı tıpkıbasım eserin girişinde “Arapça olarak kaleme alınmış olan bu eserin, dünyanın çeşitli kütüphanelerinde 11 nüshası vardır. Bunların en eskisi 1206 tarihini taşıyan ve Topkapı Sarayı Kütüphanesi’nde 3472 numara ile kayıtlı olan nüshadır. Elinizdeki tıpkıbasım bu yazmadan (sadece ebadı biraz küçültülerek) yapılmıştır.” denmiştir.

Özellikle web sitelerinde, aynı kaynaktan çıktığı çok açık olan, El Cezeri’nin Camia’da öğrenim gördüğüne dair bilgiler mevcuttur. Esasında Camia’nın lügat manası darülfünun’dur. Günümüzde Arapçada “Camia” kelimesi “üniversite” anlamında kullanılmaktadır. Dolayısıyla “camia”, dönemin tedrisat yapan bir üniversitesi, darülfünunu ve medresesidir. 639 yılında Hz. Ömer Cizre’deki bir kiliseyi camiye çevirmiş ve bu cami aynı zamanda medrese olarak da kullanılmıştır. Bu medrese de El Cezeri’nin sonradan kapısını ve kapı tokmağını yapacağı Cizre Ulu Cami’nin ta kendisidir ki, halen ona Camia denmektedir.

El Cezeri’nin öğrenim hayatı hakkında ışık tutması için yaşadığı dönemde yetişen İslam bilginlerinden bazılarına göz atmakta büyük fayda vardır. Bu, hem dönemin üniversite düzeyinde eğitim kurumları olan medreselerde Kur’an, fıkıh, kelam ve akaid gibi derslerin yanında pozitif bilimlere ne derece önem verdiklerini de gösterecek, hem de El Cezeri’nin nasıl bir öğrenim görmüş olabileceği hakkında bir fikir verecektir.

Kaynaklarda El Cezeri’nin kaç dil bildiği açık bir şekilde not edilmemektedir. Ancak Cizre’de doğduğu için Kürtçe, Artuklu Hanedanı’na hizmet ettiği için Türkçe ve Kitab-ı Hiyel’i Arapça yazdığı için Arapça bildiği rahatlıkla söylenebilir. Bunun yanında Kitabındaki Latince işaretlemeler ve kodlamalar Latince bildiğini de düşündürtmektedir. 1160-1277 tarihleri arasında Anadolu Selçuklu Devleti’nin, Türkçeyi ve Arapçayı terk edip, Farsçayı devlet dili, ilim ve edebiyat dili olarak kabul ettiği ve kullandığı bilinmektedir. Bütün medreselerde Farsça tedrisat yapılmış devlet muhaberatı Farsça yapıldığı gibi devlet muhasebat defterleri de Farsça tutulmuştur. İlim ve edebî eserler ile lügatlar Farsça yazılmıştır (Türkiya M.Ç.VI;VII/2,Sa.123; Eke, 2016). Bu dönem, tam da El Cezeri’nin yaşadığı dönemdir ve doğal olarak Farsça bu topraklar üzerinden geçip Anadolu Selçukl Devletine yayılmıştır. Şu halde El Cezeri’nin Kürtçe, Arapça, Latince ve Türkçenin yanında Farsçayı da biliyor olması yüksek bir ihtimaldir.

El-Cezeri’nin icatlarının genellikle ya su ile çalışması ya da su temininde kullanılması nedeniyle O’nun sibernetikçi olmanın yanı sıra dahi düzeyde bir su mühendisi olarak da anılması gerektiği söylenebilir. Yine yaptığı makineler nedeniyle El Cezeri’nin aynı zamanda bir makine mühendisi olarak kabul edilmesi anlamlıdır.